Region Zdrowia jako destynacja turystyki medycznej

Wstęp

Celem niniejszego referatu jest zaprezentowanie nowatorskiej koncepcji regionu zdrowia i przedyskutowanie zasadności jego kreowania jako potencjalnej destynacji turystyki medycznej. Aby zrealizować to zadanie zaprezentowana zostanie zwięźle istota turystyki medycznej oraz dyskusja na temat zakresu pojęcia destynacji turystyki medycznej. Następnie opisano koncepcję analizy turystyki medycznej w kontekście danego regionu, obsługiwanych turystów i oferowanych produktów („koncepcja Produkt-Region-Rynek”). W kolejnym punkcie zostanie przedstawione pojęcie regionu zdrowia. Jego analiza w kontekście rozwoju turystyki na podstawie badań własnych jest tematem kolejnej części. Podsumowanie zawiera dyskusję dotyczącą celowości rozwoju turystyki medycznej w regionie poprzez kreowanie go jako regionu zdrowia.  Zawarto tu implikacje praktyczne omawianych wyników badań i rozważań teoretycznych.

Zarys pojęcia turystyki medycznej

Pojęcie turystyki medycznej jest stosunkowo nowym fenomenem, niemniej w ostatnich latach można zauważyć wzrost zainteresowania tą tematyka zarówno w publikacjach naukowych jak i w praktyce gospodarczej[1]. Jest to generalnie uwarunkowane rozwojem technologii, przemianami demograficznymi, wzrostem świadomości zdrowotnej, nierównościami w dostępie do nowoczesnych metod leczenia, a także problemami systemów opieki zdrowotnej[2].

W niniejszym artykule przyjmuje się iż „turystyka medyczna polega na dobrowolnym przemieszczaniu się do obcego państwa w celu poddania się tam planowanemu leczeniu w celu ratowania zdrowia, podniesienia jakości życia lub poprawy wyglądu, z przyczyn finansowych, jakościowych lub z uwagi na niedostępność świadczeń w miejscu zamieszkania (wynikająca z braku personelu, wiedzy, sprzętu, procedur, zbyt długiego czasu oczekiwania lub ograniczeń prawnych), niejednokrotnie połączonym ze zwiedzaniem odwiedzanego miejsca. Tak więc turystyka medyczna dotyczy tylko aspektu międzynarodowego. Ten rodzaj turystyki może być potraktowany jako forma turystyki zdrowotnej w szerokim znaczeniu, rozumianej jako ogół stosunków i zjawisk wynikających z pobytu i podroży osób, dla których głównym motywem i celem dominującym jest leczenie, poprawa lub zachowanie zdrowia”[3]. Jako przejaw turystyki medycznej możemy także potraktować część turystyki uzdrowiskowej, której uczestnikami są turyści zagraniczni. Wynika to z faktu, iż zabiegi są tam przepisywane po konsultacji medycznej i odbywają się pod nadzorem lekarza.

Zważając na fakt, iż jednym z motywów uczestnictwa w turystyce medycznej jest potrzeba poszukiwania oferty lepszej jakości niż ta istniejąca w kraju zamieszkania, duże znaczenie odgrywa tutaj prestiż danej destynacji.

Klinika i region jako destynacje turystyki medycznej

Destynacja turystyczna może być definiowana jako obszar docelowy migracji ruchu turystycznego, czyli państwo, region, duże miasto, ale też pojedyncza atrakcja lub kurort czy hotel[4]. Dębski z kolei zaznacza, iż destynacja turystyczna to także produkt turystyczny, który wyróżnia się pewnymi cechami charakterystycznymi, które sprawiają, że zarządzanie nim posiada określoną specyfikę. Należy podkreślić, że jest on produktem bardzo złożonym, składającym się z wielu zróżnicowanych elementów, takich jak atrakcje naturalne, infrastruktura czy np. poziom bezpieczeństwa[5]. W ujęciu podmiotowym pod tym pojęciem należy „rozumieć jednostkę lub zespół jednostek rynku turystycznego funkcjonujących w obszarze turystycznym zajmujących się tworzeniem warunków do uprawiania turystki oraz kreowaniem, udostępnianiem oraz promocją oferty turystycznej na tym obszarze”[6].

Destynacja turystyczna rozumiana jako obszar geograficzny (miejscowość, region, wieś) jest wybierana przez określonego odwiedzającego lub grupę odwiedzających. Obszar ten posiada na swoim terenie wszelkie urządzenia i udogodnienia niezbędne do zakwaterowania, wyżywienia, rozrywki/zajęć. Tak więc jest to miejsce z określonym wzorcem atrakcji i z nimi związaną infrastrukturą turystyczną oraz usługami, wybierane przez różnych turystów, które jest pojęciem zbiorczym dla wielu celów podróży i obszarów, przy czym jest to ujęcie  z punktu widzenia konsumenta, gdyż to on definiuje pewną przestrzeń, która spełnia jego potrzeby. Analogicznie to czym jest destynacja dla określonego turysty zależy od jego potrzeb i postrzegania. Destynacja tworząc „pakiet dóbr i usług” stanowi dla określonego gościa produkt turystyczny i  może generować dla różnych grup turystów różne kluczowe produkty i korzyści[7].

W kontekście turystki medycznej istotne jest także to, iż wielkość destynacji dla określonego turysty zależy po pierwsze od szczegółowości celu (im bardziej szczegółowy jest cel podróży, tym mniejsza jest destynacja), a po drugie od odległości dzielącej go od celu (im cel jest odleglejszy, tym destynacje są rozleglejsze)[8]. Przykładowo turyści ze Szwecji poszukujący oferty zabiegów upiększających mogą  traktować za destynację region pomorski, Amerykanie za destynację mogą uznać Niemcy, a Rosjanka szukająca skutecznego in-vitro może jako destynację potraktować konkretną klinikę.

Podsumowując, za destynację turystyki medycznej możemy uznać obszar geograficzny (miejscowość, region, państwo), ale też placówkę medyczną, która jest wybierana przez określonego odwiedzającego lub grupę odwiedzających. Analogicznie jest to też traktowane w literaturze. Przykładowo Snyder i in[9] analizują turystykę medyczną w kontekście regionalnym, a Jónás-Berki i.in.[10] skupia się na miejscowościach. Można też odnaleźć przykłady analizy turystyki medycznej w kontekście placówek[11] czy państw[12].

Kluczowym wydaje się być zagadnienie, dlaczego turyści wybierają określone destynacje. Składają się one wprawdzie z małych jednostek, które same w sobie przyciągają turystów, choć pewne elementy są istotniejsze niż inne. Poza tym główne motywacje turystów determinują ich działalność[13]. Opinia praktyka z zakresu zarządzania placówkami medycznymi stanowi pewne potwierdzenie tego stwierdzenia, w którym podkreśla, że „im poważniejsze schorzenie, tym położenie kliniki jest mniej ważne”[14]. Tak więc klinika też może być tratowana jako destynacja turystki medycznej. Dotyczy to w szczególności wysokospecjalistycznych klinik oferujących unikatowe procedury, najczęściej o bardzo rozpoznawalnej marce i z dużym potencjałem ilości obsługiwanych pacjentów[15]. Analiza strony podażowej w Polsce pokazuje, iż takich klinik w Polsce jest niewiele, co stanowi kolejny argument na rzecz propagowania turystyki medycznej w kontekście regionalnym[16].

Co więcej, jak zauważa Connell[17], masowa turystyka medyczna ma przede wszystkim charakter regionalny. Oznacza to, iż większość podróży odbywanych na świecie z celach medycznych odbywa się do państw położonych w niedalekiej odległości od miejsca ich zamieszkania. Jest to nieco kontrowersyjne stwierdzenie wobec szerokiego dyskutowania o turystyce medycznej w kontekście globalnym. Turystyka medyczna stanowi niewątpliwie zjawisko o charakterze globalnym, jednak najdynamiczniej rozwija się w zasięgu regionalnym. Wynika to po części z istotności bliskości kulturowej odwiedzanych miejsc,  a także z łatwości dotarcia do państw przygranicznych, które posiadają przewagę konkurencyjną w zakresie oferowanych usług medycznych.

Biorąc więc pod uwagę fakt, iż turyści medyczni podróżują częściej do nieodległych miejsc, a także – jak podkreślono wcześniej –   „zakres geograficzny destynacji zależy od odległości od niej” można wysunąć przypuszczenie, iż to właśnie kreowanie regionów bardziej niż państw jako destynacji turystki medycznej może być skuteczniejsze w rozwoju tego zjawiska.

Kolejnym argumentem na rzecz tej tezy jest to, iż w przypadku turystyki medycznej niezwykłego znaczenia nabiera dostępność komunikacyjna. Wynika to z faktu, iż wybierając sie w celu skorzystania z zabiegów medycznych komfort dotarcia posiada szczególne znaczenie. Koszty podróży muszą też być relatywnie niskie w odniesieniu do cen usług medycznych.

Badania przeprowadzone w 2016 roku wydają się to założenia potwierdzić. Okazało się bowiem, iż regiony Polski najlepiej skomunikowane z zagranicą mają na swoim terenie najlepiej przygotowane placówki do obsługi pacjentów zagranicznych[18].

Nie starając się w tym miejscu definitywnie rozstrzygnąć, czy placówka medyczna, czy też region jest istotniejszy z punktu widzenia ostatecznej decyzji konsumenta usług turystyki medycznej o podjęciu podróży w celach medycznych, można stwierdzić, iż cechy (wizerunek, położenie, atrakcyjność itd.) danego regionu niewątpliwie mają wpływ na decyzję o celu turystyki medycznej i warunkują jej rozwój na danym terenie[19].

“Koncepcja Produkt-Region-Rynek” jako metoda podejścia do opisu i rozwoju turystyki medycznej w ujęciu regionalnym

Na podstawie powyższych rozważań można także stwierdzić, iż rodzaj poszukiwanego produktu (usługi medycznej) determinuje wybór destynacji. W przypadku turystyki medycznej poszukiwane zabiegi medyczne wynikają z potrzeb charakterystycznych dla danego rynku pochodzenia turystów medycznych. Wynika to z kolei z faktu ograniczonej dostępności danych usług na rynku krajowym, co jest determinowane przez funkcjonujący system opieki zdrowotnej na danym rynku. Tak więc to charakterystyka systemu opieki zdrowotnej rynku emisyjnego w dużej mierze określa zapotrzebowanie na produkty. Przykładowo, długie kolejki na zabiegi operacji zaćmy w Polsce powodują duże zainteresowanie tą usługą w Czechach, które stworzyły idealne warunki do wykorzystania zapotrzebowania ze strony polskich pacjentów.

Z uwagi na fakt, iż w przypadku korzystania z usług medycznych olbrzymie znaczenie ma komfort dojazdu do miejsca świadczenia usług, pacjenci z określonych państw wybierają te regiony, które charakteryzują się korzystną dostępnością komunikacyjną. Co więcej, z uwagi na fakt, iż w przypadku turystyki medycznej istotne są więzi kulturowe i zaufanie do danej destynacji, pacjenci są bardziej skłonni do korzystania z takich usług w miejscach już im znanych. Dlatego też większe szanse na rozwój turystyki medycznej mają regiony ze znaczącą wielkością zagranicznego ruchu turystycznego.

W powyższej charakterystyce zjawiska turystyki medycznej kluczowe jest jej opisywanie w kontekście regionu do którego przybywają pacjenci z określonych rynków poszukujący produktów u nich niedostępnych lub dostępnych w sposób ograniczony z przyczyn : prawnych, finansowych, organizacyjnych lub jakościowych. Taki sposób analizy zjawiska turystyki medycznej określa się tutaj „koncepcją „Produkt-Region-Rynek” („Koncepcja PRR”).  Podejście to umożliwia dokładny opis zjawiska, który daje ponadto wskazówki do implikacji w praktyce. Stwarza on mianowicie możliwość określenia praktycznych wskazówek dla placówek medycznych dotyczących rynków, na których warto promować swoją ofertę oraz produktów, na które jest zapotrzebowanie. Analiza strony podażowej turystyki medycznej przeprowadzona w 2016 roku potwierdza słuszność tej koncepcji[20].

Region zdrowia i jego uwarunkowania

Region zdrowia określany jest jako narzędzie do podniesienia atrakcyjności danego miejsca zarówno dla mieszkańców jak i turystów[21]. Można go zdefiniować jako ograniczony geograficznie teren z niezanieczyszczonym środowiskiem naturalnym, dobrą infrastrukturą medyczną i turystyczną, ciekawą ofertą kulturową, dobrze wykształconymi i zdrowymi mieszkańcami dzielącymi podobne wartości i kompetencje, którzy są świadomi szerokiego spektrum przejawów zdrowia obejmujących funkcje fizyczne i umysłowe, sferę duchową, jakość życia, zaangażowanie społecznie i codzienną funkcyjność. Aby zagwarantować rozwój regionów zdrowia konieczne jest zaangażowanie na rzecz zdrowia istotnych aktorów w regionie, które wyraża się we współpracy, szczególnie z takich obszarach jak edukacja, badania, technologie medyczne, profilaktyka zdrowotna, dostawcy usług medycznych, mieszkańcy, politycy i aktorzy turystyki zdrowotnej[22].

Rozwój regionów zdrowia znajduje się w kręgu zainteresowania wielu rządów. Może być traktowany jako element przyciągający zainteresowanie międzynarodowych pacjentów[23], a także odpowiedź na niektóre wyzwania związane z liberalizacją rynku ochrony zdrowia[24].

Wśród czynników rozwoju regionów zdrowia wymienia się[25]: badania, edukację, zakładową profilaktykę zdrowotną, rozwój technologii medycznych, szpitali, podstawową opiekę zdrowotną oraz turystykę zdrowotną. Wśród innych elementów wymienia się także wspólne wartości, kompetencje, ofertę i wspólne grupy docelowe w zakresie usług zdrowotnych w celu kreowania efektów synergicznych[26].

Badania przeprowadzone w regionie pomorskim dotyczącym postrzegania aspektów zdrowia koniecznych do kreowania regionu zdrowia wykazały, iż do czynników ograniczających rozwój należy zaliczyć: brak poczucia wspólnotowości i zaufania, zbyt małe zaangażowanie w profilaktykę zdrowotną oraz brak odpowiedniego dostępu do informacji oraz brak poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie[27]. Czynnikiem wspierającym region zdrowia mogę być tradycje danego regionu w zakresie ochrony środowiska, postrzegania regionu jako zdrowy, a także tradycje związane z medycyną i leczeniem[28].

Region zdrowia w kontekście rozwoju turystyki

Region zdrowia oprócz walorów dla mieszkańców może być też celem i czynnikiem zwiększającym atrakcyjność turystyczną danego regionu. Podkreśla się, że jedną z metod uzyskania dobrostanu zdrowotnego jest uczestnictwo w turystyce[29]. Dlatego celem badania było poznanie opinii o roli turystyki w kontekście regionu zdrowia. Przeprowadzone wywiady z czołowymi przedstawicielami samorządu w województwie pomorskim związanymi ze zdrowiem i turystyką, a także prezesami stowarzyszeń i wybijających się placówek medycznych w województwie pomorskim pozwalają na ukazanie roli turystyki w regionie zdrowia[30]. Jak podkreśla jeden z rozmówców, „w kontekście trendów demograficznych powodujących starzenie sie społeczeństwa region zdrowia będzie świetnym magnesem na przyciąganie turystów medycznych” (wywiad nr 1).

Generalnie można powiedzieć, iż respondenci byli zgodni, iż „turystyka pełni kluczowa rolę w regionie zdrowia. (…) Zdrowie jest dla każdego istotne, a wiec każdy przyjedzie. Super ‘brand’ dla regionu, super marka, bo zdrowie jest ważne dla każdego. Mało kto nie zajmuje się zdrowiem” (wywiad nr 5). Zwraca się też uwagę na sprzężenia zwrotne pomiędzy zdrowiem i turystyką. „Zwiedzanie jest też zdrowe, ale aktywna turystyka ma szansę kształtować markę. Z jednej strony marka kształtuje ofertę, a z drugiej strony oferta kształtuje markę. W związku z tym jest to ściśle ze sobą związane” (wywiad nr 5). „Turystyka i medycyna powinny się ze sobą związać” (wywiad nr 3) –  jak podkreśla inny rozmówca. Jeden z respondentów z kolei postuluje: „twórzmy region przyjazny, zasobny w kulturę i  rozrywkę” (wywiad 6). Tak więc widać tutaj świadomość wielowątkowości w kreowaniu regionu zdrowia.

Respondenci niejednokrotnie podkreślali rolę położenia w kontekście szans na rozwój turystyki zdrowotnej i medycznej. Tak więc idea rozważań o turystyce medycznej w kontekście regionu znajduje tutaj swoje potwierdzenie.

Mimo zgody co do zalet kreowania regionu zdrowia zarówno dla turystyki, jak również poprzez nią samą,  wskazuje się na szereg wyzwań. „Problemem może być brak świadomości o wadze zarówno turystyki jak i turystyki medycznej (…) na szczeblu centralnym”, co z uwagi na silne scentralizowanie Polski, może przełożyć się na spowolnienie rozwoju regionów zdrowia (wywiad nr 1). „Turystyka medyczna jest nieuporządkowana, niepoliczalna, niezdiagnozowana, ale to nie jest warunek abyśmy mieli region zdrowia. Jeśli będzie tu wszystko dobrze funkcjonować (na szczeblu medycznym – przyp. autora), będą chcieli tu przyjeżdżać” (wywiad 7).

Do niewątpliwych wyzwań należy często dyskutowany w literaturze problem współpracy. “Rozwój turystyki medycznej wymaga współpracy turystki i medycyny (wywiad 4)”. “Turystyka pełni kluczową role w regionie zdrowia. My powinniśmy się łączyć. Medycyna jest specyficzna. (…) Budując pewna otoczkę wśród odbiorców możemy ich (poprzez nowinki medyczne – przyp. autora) zaciekawiać. To jest dźwignia marketingowa. Mamy pokazywać co mamy i czego inni nie mają (wywiad nr 6)”. Jak widać z powyższych wypowiedzi, występuje świadomość wzajemnych korzyści dla rynku turystycznego i medycznego ze wzajemnego wsparcia. Co więcej zauważa się też szerszy wymiar takiej współpracy, poprzez kreowanie pozytywnych skojarzeń z danym miejscem, które mogą się przełożyć na zwiększenie aktywności biznesowej (wywiad nr 2).  Podkreśla się też wartość kreowania regionu zdrowia w długiej perspektywie czasu i w podnoszeniu jakości życia. “W obliczu nadciągających wyzwań demograficznych, zdrowie będzie coraz bardziej cenioną wartością. Rozwój w stronę regionu zdrowia, konkretne zdefiniowanie celów z tym związanych to pomysł na zmianę paradygmatu myślenia o wskaźnikach postępu. Obok wskaźników ekonomicznych takich jak wzrost zatrudnienia czy inwestycji rozwój regionu określałby także wskaźniki związane ze zdrowiem: długość życia, stopień występowania chorób cywilizacyjnych itp.” (wywiad nr 8).

Podsumowanie

Przedstawiona tu analiza teoretyczna wsparta badaniami empirycznymi wskazuje, iż kreowanie regionów zdrowia może być narzędziem wspierania rozwoju turystyki medycznej w danym regionie. Korzyści tego zjawiska mogą być widoczne zarówno dla mieszkańców, jak i dla wszystkich turystów przebywających na danym terenie. Wizerunek bezpiecznej destynacji, a z taką kojarzy się region zdrowia jest jednym z najbardziej pożądanych atrybutów wobec zagrożeń XXI wieku.

Celem referatu było zaprezentowanie regionu zdrowia jako destynacji turystyki medycznej. Decyzje turystów medycznych o podjęciu podróży w celu skorzystania ze świadczeń medycznych są w części uwarunkowane wizerunkiem miejsca, w którym umiejscowiona jest klinika. Z charakterystyki turystyki medycznej z kolei wynika, iż jej specyfika jest uwarunkowana regionalnie, co oznacza, iż jej analiza powinna być przeprowadzana w takim kontekście. Dlatego też przedstawione tu rozważania zostały oparta na założeniu, iż turystyka medyczna winna być analizowana w ujęciu regionalnym, w oparciu o strukturę przyjazdową turystów szukających usług medycznych charakterystycznych dla rynku, z którego pochodzą.

Wydaje się, iż z uwagi na uwarunkowania Polski, idealną metodą wspierającą rozwój turystyki medycznej jest skupienie się na określonych regionach. A więc rozwój turystyki medycznej powinien odbywać się w kontekście regionalnym, a nie krajowym. Implementacja koncepcji „PRR” z kolei dostarcza praktycznych rozwiązań, wskazujących na produkty które mają szanse na skuteczne przyciągnięcie klientów w określonych rynków.

Analizując przedstawione tu wyniki dociekań teoretycznych poszerzonych o badania empiryczne można uznać, iż kreowanie regionu zdrowia wzmacnia szanse na stworzenie silnej destynacji turystyki medycznej. Tematyka ta wymaga jednak dalszych badań. Ciekawym obszarem byłoby przykładowo znalezienie czynników wpływających na proces podejmowania decyzji przy wyborze destynacji turystyki medycznej.

Literatura

Adamczyk, T., Nowacki, M.; Ocena atrakcyjności krajoznawczej destynacji żeglarskich z wykorzystaniem metody AHP;  Turystyka Kulturowa, www.turystykakulturowa.org Nr 8; 2014.

Białk-Wolf A.; Potencjał rozwojowy turystyki medycznej; Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Ekonomiczne Problemy Usług, 591(53); s. 653-662, 2010.

Białk-Wolf, A.; Turystyka medyczna. Perspektywy rozwoju w woj. Pomorskim; Gdańsk;  http://www.gdansk4u.pl/uploads/TurystykaMedycznaRaport.pdf, 2014.

Białk-Wolf, A.; Region Zdrowia Fryburg; Manager Zdrowia; 147; s. 26-29, 2016.

Białk-Wolf, A., Arent, M., Buziewicz, A.; Analiza podaży turystyki zdrowotnej w Polsce; POT, Warszawa; s. 1-60; 2016.

Białk-Wolf, A., Pechlaner, H., Nordhorn, C., Zacher, D., Awareness of Health Issues in the Pomeranian Region as Precondition for Developing the Health Region, Studia Periegetica nr 2(16); s. 45-58, 2016.

Bieger, T., Beritelli, P.; Management von Destinationen (Lehr- und Handbücher zu Tourismus, Verkehr und Freizeit); Oldenbourg, Monachium, 2013.

Borg, E. A., Ljungbo, K.; Ganzheitliche and avancierte, doch teure medizinische Dienstleistungen. Beobachtungen in renommierten US-amerikanischen Krankenhäusern, w: Frank-Michael Kirsch, Jens Juszczak (red.); Medizintourismus. Erfahrungen mit einer weltweiten Wachstumsbranche. IFB Verlag Deutsche Sprache GmbH, Paderborn,  s. 213-250, 2017.

Connell J.; Medical tourism: sea, sun, sand and … surgery; Tourism Management; 27, 1093-1100, 2006.

Connell, J.; Reducing the scale? From global images to border crossings in medical tourism; Global Networks 16, 4, s. 531-550, 2016.

Dębski, M.; Zarządzanie konkurencyjnością kraju jako obszaru recepcji turystycznej w polityce państwa; Przedsiębiorczość i Zarządzanie; Wydawnictwo SAN; tom XV, zeszyt 6, część III, s. 131-143, 2014.

Hadzik, A.; Turystyka i rekreacja uzdrowiskowa, Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, 2011.

Jónás-Berki, M., Csapó, J., Pálfi, A., Aubert, A.; A Market and Spatial Perspective of Health Tourism Destinations: The Hungarian Experience; International Journal of Tourism Research, 17, s. 602-612, 2015.

Johnston, R., Crooks, V., Snyder, J., Kingsbury, P.; What is known about the effects of medical tourism in destination and departure countries? A scoping review.; International Journal for Equity in Health, s. 9-24, 2010.

Kazemha, A., Dehkordi, K.; The Principles of Designing Hospital Hotel with the Approach of Health Tourism in Kish Island; Journal of History Culture and Art Research, 6(1), 515-531, 2017.

Panasiuk, A.; Współpraca i konkurencja podmiotów destynacji turystycznej; Przedsiębiorstwo i region, nr 7, s. 71-83, 2015.

Pforr C., Pechlaner H., Locher C., Jochrnann J.; Region as Tourism Destination. A New Approach to Regional Development, Paper presented at the International Conference on Tourism. ICOT 2011, April 2011, Rhodes Island, Greece, 2011.

Volgger M., Mainil T., Pechlaner H., Mitas O.; Health region development from the perspective of system theory. An empirical cross-regional case study, Social Science & Medicine, 124: 321-330, 2015.

Snyder, J., Crooks, V., Johnston, R., Cerón, A. , Labonte, R.; That’s enough patients for everyone!”: Local stakeholders’ views on attracting patients into Barbados and Guatemala’s emerging medical tourism sec tors, Globalization and Health; 12, 60, s. 3-13, 2016.

Zontek, Z.; Rola doradztwa w kształtowaniu innowacji w turystyce; Problemy Zarządzania; vol. 11, nr 3 (43), s. 106-120, 2013.